Biết bao nhiêu người đi tìm câu trả lời cho câu hỏi này, nhưng tôi xin chia sẻ một câu nói hay của Mahatma Gandhi để suy nghĩ thêm.
Trước hết, xin kể một chuyện vui vui. Hôm kia, nghe một bạn trẻ nói dõng dạc trên video rằng: ‘Thật thà thẳng thắn thường thua thiệt.’ Câu nói đầy tự tin như là một tuyên ngôn về cách sống làm tôi sững sờ một hồi, và gãi đầu suy nghĩ xem câu đó có nghĩa gì trong cái xã hội Việt Nam quá bon chen ngày nay.
Nói ngược lại là để không thua thiệt, họ phải dẹp sự thành thật qua một bên và quên đi lời nói thẳng thắng. Tôi tự hỏi lần sau khi nói chuyện với một người ở Việt Nam, tôi sẽ gặp típ người với quan điểm này? Làm sao có thể xây dựng mối liên hệ lâu dài được khi đối tác của mình theo ‘trường phái’ này?
Không biết ở Việt Nam ngày nay có bao nhiêu thanh niên theo trường phái sống đó, nhưng quả thật nó không lành mạnh chút nào. Có thể đó là một dấu hiệu của một xã hội đang suy thoái?
Quay lại câu hỏi ‘Hạnh phúc là gì?’ tôi nhớ tới Mahatma Gandhi (1869 – 1948). Ông là một chánh khách Ấn Độ, và là một danh nhân và nhà tư tưởng lớn trên thế giới. Ông là người chủ trương đấu tranh bất bạo động, và thành công trong việc giành độc lập cho Ấn Độ từ Đế quốc Anh. Ông là một lãnh tụ vĩ đại. Vĩ đại đúng với nghĩa của chữ đó (chớ không phải là sản phẩm của tuyên truyền). Ông để lại cho đời nhiều câu nói thông thái và mang tính triết lí. Một trong những câu nói của ông làm tôi suy nghĩ nhiều là câu sau đây:
“Happiness is when what you think, what you say, and what you do are in harmony.”
Tạm dịch: Hạnh phúc là khi bạn nghĩ, nói và làm nhứt quán với nhau.
Thú thiệt, thoạt đầu đọc câu này tôi không hiểu lắm. Không hiểu ở chữ ‘khi’, tức không phải là chân lí vĩnh viễn. Hạnh phúc thay đổi theo thời gian? Rõ ràng ở đây Gandhi xem cái bản ngã thành 3 phần: nghĩ, nói, và làm. Ba bản ngã này có tương quan tuyến tính với nhau:
• Những gì chúng ta nghĩ là sự thật. Chúng ta không thể giấu được cái bản ngã đó. Chúng ta phải sống với suy nghĩ của mình.
• Lời nói là phương tiện chúng ta chia sẻ suy nghĩ với người khác. Nhưng lời nói có thể không tương quan tuyệt đối với suy nghĩ, mà nó bị sàng lọc. Thành ra, lời nói có thể là thật, nhưng cũng có thể là không thật.
• Hành động là một cách hoán chuyển suy nghĩ và loài nói thành thực tế. Hành động là cách mà chúng ta tương tác với thế giới chung quanh. Hành động cho người khác thấy chúng ta tin vào suy nghĩ và lời nói của mình.
Khi nghĩ, nói và làm nhứt quán với nhau thì 3 bản ngã này là 1. Chỉ một bản ngã. Tiếng Anh có một chữ để mô tả sự nhứt quán này: integrity, có nghĩa là chánh trực. Cuộc sống hạnh phúc, theo quan điểm của Gandhi, là sống chánh trực.
Sống chánh trực cũng có nghĩa là sống thật, mà người phương Tây gọi là ‘Authentic living’. Sống thật hay authentic living là sống tự do. Sống thật là sống chân thành, không giả dối, không dùng những lời nói hoa mỹ, sáo rỗng để che đậy bản chất. Sống chỉ dựa vào những lời nói sáo rỗng cũng có nghĩa là không bao giờ hạnh phúc.
Hạnh phúc là khi nghĩ, nói và làm hoà quyện với nhau. Nhưng trong thực tế thì có những người ‘nói vậy mà không phải vậy’, lời nói không đi đôi với suy nghĩ, hay hành động không đi đôi với lời nói. Hệ quả là xã hội có 3 nhóm người:
• Bại liệt: là những người mà suy nghĩ và lời nói nhứt quán nhưng hành động thì không. Những kẻ tu hành nghĩ và nói lời từ, bi, hỉ, xả, nhưng hành động thì đưa người ta vào tù là loại này.
• Giả dối: là những người mà lời nói và hành động nhứt quán, nhưng suy nghĩ thì không. Loại này thuộc nhóm đãi bôi, nói và làm nhằm làm vừa lòng người khác chớ không phản ảnh bản chất của họ. Chánh trị gia chắc thuộc vào nhóm này.
• Che giấu: là những người mà suy nghĩ và hành động nhứt quán, nhưng lời nói thì không. Loại ‘nói vậy mà không phải vậy’ là đây.
Quay lại câu ‘Thật thà thẳng thắng thường thua thiệt’, những ai theo quan điểm này là thuộc ba nhóm trên, tức không sống thật. Mà, không sống thật thì làm sao có tự do, bởi họ phải nô lệ vào sự giả dối. Không có tự do thì không thể nào có cuộc sống hạnh phúc được. Chỉ khi nào nghĩ, nói và làm nhứt quán với nhau như Mahatma Gandhi nói thì mới có cuộc sống chánh trực và hạnh phúc.
